حجت الاسلام والمسلمین سیدمنذر حکیم در اولین روز از همایش ملی اخلاق و تربیت در سیره و معارف رضوی از مجموعه رویدادهای مهم ذیل چهارمین سوگواره علمی فرهنگی امام رضا (علیه السلام) که صبح امروز برگزار شد ذیل موضوع "خانواده شایسته و تربیت فرزند در سیره رضوی" به ارائه پرداخت.
گزارش مشروح این ارائه به سمع و نظر مخاطبان می‌رسد.
موضوعات با این اهمیت در این مقطع بسیار کم و کوتاه فقط به صورت سرتیتر خواهند بود. ورود به بحث مهم خانواده که ما در اوج بحران خانواده و فرزندآوری به سر می‌بریم، فقط چند حدیث می‌توان خواند، در حالی که ما انتظار داریم که کل آثار و آنچه که در سیره رضوی به معنای اعم از گفتار، کردار و رفتار حضرت (ع) را در منابع در اختیار داریم، احتیاج به واحدهای تخصصی در همان رشته تخصصی فقه خانواده یا رشته تربیت دارد. اینطور جمع و جور کردن در حد تحریک ذائقه جامعه است؛ نه بیشتر. اگر دوستان و عزیزان به یک مجموعه‌ای از معارف موردنظر نرسیدند، باید علت را در چند عامل دید.
بنده به همین خاطر ترجیح دادم یک بخش از بحث را در روش بهره برداری با توجه به منابع موجود در سیره رضوی که در اختیار داریم، مثل رساله جوامع الشریعه که مجموعه فرائض السنن و حلال و حرام را امام به درخواست مأمون عباسی می‌نویسند و در اختیار قرار می‌دهند که در حقیقت یک رساله عملیه است که اکثر ابواب فقهی را دربردارد. یک رساله ذهبیه است که در طب و پزشکی که به نام طب الرضا نیز شهرت دارد. امام در سه بخش در این رساله درباره سلامت جسمی، پیشگیری و درمان، بهداشت و تنظیم برنامه غذایی صحبت کرده‌اند. رساله ذهبیه در حقیقت فیزیولوژی بیشتر یا مهم‌ترین اندام انسان را هم مطرح می‌کند و قوانین مخصوص هر اندامی را نیز ذکر می‌فرمایند.
اثر دیگری به نام صحیفه الرضا یا مسندالرضا داریم که مجموعه‌ای از ابواب که شاید ده باب در این صحیفه یا مسند وجود دارد. اول آن بحث ذکر، اذان، نماز، فضائل اهل بیت، فضائل مؤمن، غذاها، میوه‌ها، پمادها، روغن‌ها، صله ارحام، هشدار نسبت به غیبت، نمامی و فریب‌کاری و جهاد در راه خدا و یک سری معارف متفرقه یا گوناگون است. یکی از منابع بسیار مهمی که در اختیار قرار دارد، بحث کتاب عیون اخبار الرضا است که منسوب به شیخ صدوق می‌باشد و در آن علل الشرائع بیان گردیده. یک کتاب فقه رضوی است که منسوب و محل بحث میان فقها قرار دارد که از امام رضا (ع) می‌باشد یا به ایشان نسبت داده‌اند؟ به تازگی آیت الله عطاردی دو جلد مسند الأمام الرضا گردآوری کرده و همه این آثار را در دو جلد آورده‌اند.
** بحث خانواده را باید در مجموع اهل بیت ملاحظه کرد
چون بحث تخصصی است، اگر ما بخواهیم فقط به سیره رضوی اکتفا کنیم، آیا اصلاً با مبانی که ما در اصول و فقه داریم که اهل بیت (علیهم السلام) قرآن ناطق هستند و کلهم نور واحد و تئوری انسان ۲۵۰ ساله رهبر انقلاب که بزرگان دیگری نیز همین را قبول دارند که نگاه ما به اهل بیت باید یک نگاه مجموعی و جامع باشد؛ نه یک نگاه فردی، انفرادی و شخصی و یا به صورت تک شخصیتی. بلکه همه اینها یک شخصیت هستند. کلمات امام رضا (ع) شاید به تنهایی در بررسی یک موضوع کافی نباشد و نیاز است که در کنار سایر کلمات و سیره معصومان دیگر، دیده شود.
یعنی ما بایستی چهارده معصوم را یکجا ببینیم. به همین خاطر یکی از آثار فاخر بنیاد پژوهش‌های اسلامی را درزمینه خانواده انتخاب کردم. کتاب "الاسره فی رحاب القرآن والسنه" که یکی از همان کارهای بدیعی است که سعی کرده هم آیات و هم روایات را در کنار هم جمع کند؛ چون اهل بیت مفسر قرآن هستند و این قرآن ناطق باید در کنار قرآن صامت در کنار هم دیده شوند. تمام معصومین نیز روایاتشان در کنار هم می‌آید. آن زمان است که می‌توان به آن نگاه جامع به خانواده و تربیت فرزند اعتماد کرد. البته به روش فهم و روش برداشت و تحلیل نیز ارتباط دارد که خود برای خود داستانی دارد. ما در حد استظهار از آیات و روایات یا فراتر از آن به استنباط و استنطاق هم روی بیاوریم.
ما یک نقشه راهی از چند جمله از امام رضا (علیه السلام) بسنده کنیم و نقشه راه رسیدن به خانواده شایسته را از زبان ایشان به دست بیاوریم. در حالی که ما نظام جامع خانواده داریم و در این نظام همه چیز خانواده اعم از تشکیل، مدیریت، حقوق، تعلیم و تربیت، اقتصاد، روابط اجتماعی، سلامت و ... همگی مطرح هستند. اگر بخواهیم با این نگاه جامع به خانواده ورود کنیم، قطعاً واحدهای درسی فراوانی در خصوص کلمات امام رضا (ع) می‌توان تشکیل داد که در کنار بقیه کلمات معصومین بایستی دید.
** روایات رضوی در خصوص خانواده
ما دو گونه روایات داریم، روایتی داریم که انشاء امام است که مستقیم مطرح می‌فرمایند و از کسی روایت نمی‌کنند. روایات فراونی مثل همین کتاب‌ها داریم که اکثر آن روایت از پیامبر گرامی اسلام، حضرت علی (ع)، حسنین (ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر (ع) و امام صادق (ع) است که امام راوی روایات پدران گرامی‌شان هستند. اینا هم چون در دوره امام رضا (ع) مطرح می‌شود می‌تواند ناظر به شرایط حاکم بر زمان امام رضا (ع) نیز بوده و قابل استفاده باشد.
درباره خانواده شایسته و نقشه راه با این پیش فرض که قرآن کریم همانطور که امام رضا (ع) نیز به استناد آیه شریفه سیزدهم سوره حجرات «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَیٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ» آیه حاضر در کلمات امام رضا (ع) کاربردهای بسیاری دارد. این آیه بر روی جامعه خانواده محور تأکید می‌کند. بنای جامعه انسانی بر خانواده محوری است که اسلام نیز همین موضوع را نصب العین خود در تمام احکام قرار داده است. رساله‌های عملیه معاصر یا رساله‌های قدیمی‌تر را نگاه کنید طوری این احکام از طهارت تا دیات مطرح شده که هرچند آن نظام جامع خانواده را نشان نمی‌دهد؛ اما با این رویکرد این احکام فقهی مطرح شده‌اند.
رساله جوامع الشریعه امام رضا (ع) که مجموعه حلال و حرام‌های الهی و خطوط قرمزی که باید نصب العین یک مؤمن و مسلمان قرار بگیرد، در حقیقت یک برنامه زندگی برای یک خانواده است؛ چون همه احکام مربوط به فرد، جامعه و خانواده در آن آمده است. اما در خصوص بحث خانواده که از تشکیل خانواده شروع می‌شود، ما می‌بینیم امام رضا (ع) روی چند محور تأکید می‌فرماید. محور اول اینکه ازدواج چه نقشی در ایجاد خانواده شایسته دارد؟
** ازدواج به‌هنگام
ازدواج یگانه یا مهم‌ترین راهکار قانونی مشروع و مقبول ایجاد خانواده شایسته است. ازدواج باید ازدواج شایسته‌ای باشد. برای اینکه ازدواج سالم و شایسته باشد چه باید کرد؟ اولین نکته‌ای که در کلمات گوهر بار امام رضا (ع) دیده می‌شود ازدواج به هنگام مطرح می‌شود که ازدواجی است که ایشان به تعبیری از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل می‌فرمایند که ازدواج به هنگام آن است که از سعادت یک انسان این است که دختر او در خانه‌اش گرفتار حیض نشود؛ یعنی به‌گونه‌ای فرزندان در منازل رشد یابند که آن اولین بلوغ جنسی‌شان را در منزل همسر طی کنند. این برای ما ازدواج زودهنگام است در این شرایط موجود که در منطق اهل بیت این ازدواج به هنگام است. متأسفانه یکی از علل بحران‌های اجتماعی ما همین تشکیل دیر هنگام خانواده‌هاست.
انحلال زودرس خانواده‌ها نیز در نتیجه نداشتن توافق‌های بعدی، مشکل دیگری است. ازدواج به هنگام در ایجاد خانواده شایسته یک اصل بسیار مهم و قابل توجهی است. ازدواج به هنگام چه برای پسر و چه برای دختر در دوران بلوغ بهترین فرصت هست. یکی از اشکالات در جامعه این است که می‌گویند عملی نیست. دلیل آن این است که ما خودمان را آماده نکردیم؛ اولا فرهنگ سازی نشده و ثانیاً خانواده‌ها، فرزندان خود را برای چنین مسئولیتی آماده نمی‌کنند و نکرده‌اند. به همین خاطر ما با بحران مواجه هستیم؛ اما دختری در سن فاطمه زهرا (س) که ازدواج می‌کند چند سال بعد از رحلت مادر، ایشان کدبانوی خانه بود. ام ابیها که گفته می‌شود، در خانه مادری و کدبانویی می‌کرده و دوره آموزش عملی برای خانه داری، همسرداری و فرزندآوری را تمرین کرده که یک زندگی موفقی در آغاز دوران بلوغ داشته است.
ما با نادیده گرفتن این مسائل می‌گویم نمی‌شود و امکان ندارد؛ چون جامعه نمی‌پذیرد. سن بلوغ را هجده سال قرار داده‌ایم و اگر طبق قانونی که داشتند تصویب می‌کردند، دختر هفده ساله ازدواج می‌کرد و بچه‌دار هم می‌شد، می‌گفتند این ازدواج زودهنگام و قبل از بلوغ بوده و قابلیت پیگرد قانونی دارد!
** انتخاب شایسته
امام رضا (ع) و سایر اهل بیت ویژگی‌های همسر صالح که بایستی چندین ویژگی جسمی، اخلاقی، عفت، امانت داری، زیبایی و فرزندآوری و ... را امام رضا برای آن همسر صالح و شایسته بیان می‌کنند و درمقابل برای مردی که صالح و شایسته باشد، این است که به بداخلاق زن ندهید. خوش اخلاقی و حسن معاشرت که باعث تداوم و پایداری خانواده است، لحاظ شده. «زَوجَةٌ صالِحَةٌ تُعینُهُ عَلی اَمْرِ الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ» همسر صالح کسی است که همسر خود را در امر دنیا و آخرت کمک می‌دهد. روایات بسیاری در هشدار نسبت به افتادن در دام همسر ناباب که فقط قیافه و زیبایی دارد، اخلاق ندارد، دنیاگراست و تأکید بر شایستگی همسر برای تداوم این خانواده شایسته خواهد بود.
پسر باید دارای ایمان، توانایی مدیریت خانواده و دارای تقوا و آینده نگر باشد. این چهار ویژگی را از روایت امام رضا (ع) خلاصه کرده‌ایم. دختر نیز صلاحیت اداره همسر و فرزند را داشته باشد. این مهم‌ترین نکاتی است که در بحث آغاز یا نقشه راه رسیدن به خانواده شایسته است، وگرنه از همین کتاب بنیاد پژوهش‌ها من حدود هشتاد روایت از امام رضا (ع) احصاء کرده‌ام در مسائل گوناگون خانواده از تشکیل تا انحلال و مسائل تربیتی، فرزندآوری و فرزندپروری فقط از امام رضا (ع)؛ اما چون روایات رضوی با روایات ائمه معصومین قبل از امام رضا (ع) بی‌ارتباط نیست، باید همه را باهم دید. امام رضا (ع) در حقیقت تفسیر کننده روایات قبل و در جاهایی مکمل، متمم یا مخصص روایات پیشین است.
** فرزند آوری و فرزند پروری
ما امروز بحران فرزندآوری داریم که این بحران را چگونه باید پشت سر گذاشت؟ با تأکید بر ازدواج با همسری که فرزندآور باشد و به تعبیر پیامبر خاتم (ص): «انّ الله یباحی بالسقط» امت پیامبر خاتم مهم‌ترین امتی است که خدا به آن مباحات می‌کند و در تشویق برای فرزندآوری حتی فرزندی که سقط می‌شود را نیز شمارش می‌کند. در حقیقت ایجاد توان فرزندآوری بسیار مورد توجه قرار دارد. این موضوع را کمتر از این زاویه نگاه می‌کنیم که برای ایجاد انگیزه حتی اگر به مقصد و مطلوب نرسد؛ اما بخشی از هدف را محقق می‌کند. این جامعه توانمند که افراد و خانواده‌های او هم و غم‌شان فرزندآوری باشد که این موضوع را به عنوان یک هدف مطرح می‌کند.
اگر با وضعیت کنونی مقایسه کنید فرزندان در خانواده‌های مؤمن و متدین که با فرهنگ اهل بیت دمساز هستند و با جریانات مربوط به اهل بیت، عاشورا، سیره اهل بیت و ... خو دارند و بسیاری از مسائل برای ایشان نهادینه شده؛ اما در عمل وقتی ازدواج می‌کنند می‌گویند حالا زود است که فرزند بیاوریم. یکی از نوه‌های ما بچه دوم و تنها چهارسالش بود و می‌خواست مادر خود را تشویق کند که برادر یا خواهری برایش بیاورد به او می‌گفت که می‌دانی تک فرزندی خوب نیست؛ چون نه بچه می‌تواند با مادر بازی کند و نه مادر می‌تواند با بچه بازی کند. در خانواده‌ای که چنین فضایی باشد و پدر و مادر بگویند که تربیت سخت است و بنابراین فعلاً از فرزندآوری منصرف هستیم یا اینکه امکانات مادی مساعد نیست؛ اینجا بحث فرهنگ سازی نقش اول را دارد که بایستی در آن تجدیدنظر شود.
** احساس توانمندی پس از احساس مسئولیت
دوم بایستی در توانمندسازی فرزندان برنامه و نقشه راه داشته باشیم. برای این مهم، دو سه تا کار فرهنگی در کانون فرهنگی خانواده اسلامی که بیش از بیست سال تأسیس شده و داریم کار می‌کنیم، طرح یا کتابی به عنوان "کارگردان زندگی خود باش" که یکی از روانشناسان متعهد کار کرده است. ما باید کاری کنیم که فرزندان احساس توانمندی کنند که حتی اگر شرایط اقتصادی روز ملایم و مناسب یک زندگی راحت نبود، باید دو مؤلفه در این جوان فراهم شود، یک مؤلفه احساس مسئولیت نسبت به ازدواج و فرزندآوری به عنوان یک وظیفه الهی و اجتماعی که برگردن او قرار دارد.
مثل معروف دیگران کاشتند و ما خوردیم و ما می‌کاریم تا دیگران بخورند. این احساس مسئولیت در حال حاضر نیست. باید چه کاری کرد که این احساس مسئولیت باید در این فرزند به وجود بیاید که در حال حاضر مهندس است و حقوق خوبی دارد؛ اما احساس می‌کند که اگر ازدواج کند کمی گرفتار همسر و فرزندان خواهد شد. احساس مسئولیت و بعد از آن احساس توانمندی مهم هستند که بایستی در فرزندان به وجود بیاوریم. اگر این کار را نکنیم، این بحران همچنان ادامه خواهد داشت و بدتر خواهد شد.
** تربیت فرزند
من در این بخش به چند حدیث و جمله کلیدی از امام رضا (ع) بسنده می‌کنم که این چند حدیث را از کتاب فاخر مرحوم حجت الاسلام صالحی خوانساری که جلد چهارم آن درباره امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام است. انتخاب‌های ایشان انتخاب‌های بسیار زیبایی است که از کلمات امام رضا (ع) است. اولین اصلی که در تربیت فرزند و فرزندپروری اهمیت دارد حدیثی است درباره کنزی که حضرت خضر اشاره کرده بود: «وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما» امام رضا (ع) می‌فرماید این گنج چند جمله و کلمه بوده است که در حقیقت خودشناسی، دنیاشناسی و خداشناسی و خدا محوری را در خود جمع کرده است. امام رضا (ع) فرموده‌اند: «بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِیمِ عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ کَیْفَ یَفْرَحُ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ رَأَی اَلدُّنْیَا وَ تَقَلُّبَهَا بِأَهْلِهَا کَیْفَ یَرْکَنُ إِلَیْهَا وَ یَنْبَغِی لِمَنْ عَقَلَ عَنِ اَللَّهِ أَنْ لاَ یَتَّهِمَ اَللَّهَ فِی قَضَائِهِ وَ لاَ یَسْتَبْطِئَهُ فِی رِزْقِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أُرِیدُ أَنْ أَکْتُبَهُ قَالَ فَضَرَبَ وَ اَللَّهِ یَدَهُ إِلَی اَلدَّوَاةِ لِیَضَعَهَا بَیْنَ یَدَیَّ فَتَنَاوَلْتُ یَدَهُ فَقَبَّلْتُهَا وَ أَخَذْتُ اَلدَّوَاةَ فَکَتَبْتُهُ»
مرگ صددرصدی است که دیگر جای خوشحالی نیست. در مقابل تقدیرات الهی وجود دارد پس چرا باید انسان اندوه داشته باشد؟ خوف و رجاء در کنار هم قرار دارد. چگونه آدم وقتی تقلبات دنیا و بالا پایین شدن آن مثل غزه را می‌بیند به دنیا دل می‌بندد؟ کسی که با خرد به خداوند و کارهای او نگاه کند، نباید او را در قضا و قدر متهم کند. این جهان و دنیا بر اساس حکمت حرکت و عمل می‌کند. یکی از مشکلات ما در بحث فرزندآوری و ایجاد خانواده این است که ما پول نداریم، امکانات نداریم، وضعیت اقتصادی بد است و باید یک میلیارد داشته باشید که جهیزیه بدهید. نسبت به روزی نباید بگویید که کجاست، چه شده و چرا نیامده است؟ امام به راوی کمک کرد که قلم را در دوات بگذارد و این حدیث و گنج را بنویسد. این نشان از اهمیت آن است که یک گنجی است که یک نسخه جامع برای زندگی انسان در دنیا است که اگر مراعات کنیم فرزند ما چگونه انسانی در جامعه می‌شود که می‌تواند به نحو احسن زندگی کند.
*** معیار کمال انسانی
امام معیار کمال انسانی را فرمودند که تقوا است. «ان اکرمکم عند الله اتقاکم» راوی می‌گوید که من به امام رضا عرض کردم: «و الله ما علی وجه الأرض رجل أشرف منک آباء» پدری بالاتر از پدر شما در دنیا وجود ندارد. امام فرمودند: «التقوی شرفهم» دلیل این شرافت تقوا است. پس تقوا معیار شرافت و کرامت انسان است. نهادینه کردن چنین معیاری در زندگی فردی و اجتماعی چطور می‌تواند جامعه را متحول کند؟ مراتب کمال نیز بر اساس مراتب تقوا شکل می‌گیرد.
*** نقش ولایت در کمال یابی
بحث دیگر که بسیار اهمیت دارد، نقش ولایت اهل بیت در نجات انسان و کمال یابی است. محاوره‌ای که بین مأمون و امام رضا (ع) شکل گرفت، مأمون می‌پرسد: «علی قسیم النار و الجنه حبه الجنه» که در حرم امیرالمؤمنین نوشته شده است چه معنایی دارد؟ امام رضا (ع) می‌فرماید که مگر پیامبر نفرمودند: «حب علیًّ ایمان و بغضه کفر» پس علی دارد مردم را قسمت می‌کند. امام می‌فرماید من این جواب را به اندازه درک مأمون گفتم، جواب اصلی که مصداق این روایت است آن است که پیامبر به امیرالمؤمنین فرمود: ای علی تو قسمت کننده بهشت و دوزخ در روز قیامت هستی و به آتش می‌گویی این شخص برای تو است و این شخص برای من. علی بر اساس معیار تقوا انسان‌ها را تقسیم بندی می‌کند و در بهشت و دوزخ عهده دار آن خواهد بود.
*** نقش دانش و علم در راهیابی به سوی کمال و نقش خرد و خردورزی در تشخیص حق و باطل
روایات گوناگونی در این زمینه داریم. روایاتی که ابن سکیت از امام رضا (ع) نقل می‌کند. می‌پرسد: «مَا اَلْحُجَّةُ عَلَی اَلْخَلْقِ اَلْیَوْمَ» امام رضا (ع) پاسخ می‌دهد: «اَلْعَقْلُ یَعْرِفُ بِهِ اَلصَّادِقَ عَلَی اَللَّهِ فَیُصَدِّقُهُ وَ اَلْکَاذِبَ عَلَی اَللَّهِ فَیُکَذِّبُهُ» خردمندی و خردورزی مهم‌ترین شاهکلیدی است که در زمینه‌های علمی باید همراه انسان باشد.
*** روزی و معیشت
آخرین نکته‌ای از کلمات امام رضا (ع) درباره بحث روزی و وضعیت اقتصادی بسیار اهمیت دارد که جوانان بسیار گله‌مند هستند این است که امام فرمودند از پیامبر (ص) نقل کرده‌اند: «اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ» روزی خود را با صدقه دادن پایین بیاورید. یا فرموده‌اند: «من استبطأ الرزق فلیستغفرالله» اگر کسی احساس کرد که روزی کم دارد به او فشار می‌آورد، استغفار کند. آیه قرآن می‌فرماید: «إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً، یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً».
همین‌طور در یکی از روایات فرمودند: «أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی» انسان به یاد خدا بیفتد و تسبیح و استغفار کند. روزی این انسان با مجالست با خدا فراوان می‌شود. یکی از راهکارهای دیگر نیز آن است که فرزندان و کودکانی که گناهکار نیستند دعا کنند؛ چون «الدُّعاءُ سِلاحُ المُؤمِنِ وَ عَمودُ الدّینِ وَ نورُ السَّماواتِ و الأرضِ». اینها برخی از راهکارهایی است که در روایات رضوی به چشم می‌خورند که می‌توانند بسیار کارگشا باشند.
نظر شما